وقتی از تالاب ها و درد آنها سخن به میان می آید، همگان به بارش ها و کم آبی و خشک شدن آنها می اندیشند. گویی همیشه مشکل تالاب ها، طبیعی است و انسانها فقط نشسته اند تا ببینند چه می شود و چه اتفاقی برای تلاب ها به وقوع می پیوندد. البته هر از گاهی هم با طرح و برنامه ای نشان می دهند که برای حفظ تالاب ها گام هایی برداشته اند. کارهایی که شاید انجام ندادنشان بهتر از انجامشان باشد. اما حقیقت این است که اکثر تالاب های کشور به خاطر دخالت های انسانی در حال نابودی هستند و حتی بارش های بهاری هم نتوانسته مرهمی بر روی دردهایشان باشد. مثل تالاب انزلی که به دلیل ورود فاضلاب‌های خانگی و کشاورزی پنج شهر با افزایش رسوبات و لجن‌ها، کاهش عمق و حجم آب و در نتیجه نابودی تنوع زیستی مواجه است.

***

تالاب بین‌المللی انزلی با مساحتی حدود ۲۰ هزار هکتار در شمال ایران قرار دارد. این مرداب به عنوان بزرگترین زیستگاه طبیعی جانوران ایران شناخته می‌شود و هرساله پذیرای تعداد زیادی از پرندگان مهاجر است. همین موضوع بر جاذبه‌های گردشگری منطقه افزوده است و سالانه تعداد زیادی از گردشگران را به سمت خود جذب می‌کند. با این حال طی چند سال گذشته عدم مراقبت مسئولان از این تالاب ارزشمند، حیات آن را به خطر انداخته است و حالا بیم آن می‌رود که انزلی هم همچون دریاچه ارومیه خشک شود.

تالاب انزلی از جمله معدود زیستگاه‌های طبیعی شمال ایران است که سالانه جمعیت زیادی از پرندگان مهاجر را به سمت خود جذب می‌کند. منطقه‎‌ای از استان گیلان که هر ساله پذیرای تعداد زیادی از گردشگران است و رونق اقتصادی را به منطقه هدیه می‌دهد و حالا اسیر عدیده‌ای از مشکلات شده است. تهدیدهایی که دیر یا زود تالاب انزلی را به دشتی خشک شده و کانونی برای ریزگردها شمال کشور تبدیل می‌کند.

بازدید از تالاب انزلی نشان می‌دهد که در حال حاضر کاهش عمق تالاب انزلی به‌حدی است که در بیشتر نقاط تالاب امکان تردد قایق وجود ندارد و برای همین در برخی نقطه‌ها سعی شده از طریق برداشت لجن‌ها و رسوبات مسیر حداقل برای تردد قایق‌ها بازگشایی شود. از سوی دیگر کم‌آبی تالاب انزلی تا حدی پیش رفته که در بخش‌هایی از تالاب از نیلوفرهای آبی که سالانه هزاران نفر را برای بازدید به سمت تالاب می‌کشاند، خبری نیست.

*تالابی که مخزن فاضلاب ۵ شهر شده

تالاب انزلی که با وسعت ۲۰ هزار هکتار در جنوب غربی سواحل دریای خزر واقع شده، مجموعه بزرگی از آب‌های شیرین با آب‌بندهای کم عمق، نیزارها و چمنزارها است که به عنوان محل مناسبی برای تخم‌ریزی ماهیان، ساخت آشیانه و جوجه‌آوری پرندگان شناخته می‌شود. حدود ۴۰ درصد از مساحت تالاب انزلی برای حفاظت بیشتر از حیات گیاهی و جانوری آن توسط سازمان حفاظت محیط زیست مدیریت می‌شود. همین اهمیت تالاب انزلی بود که باعث شد در سال ۱۳۵۴ در سایت کنوانسیون رامسر (کنوانسیون حفاظت از تالاب‌ها) به ثبت برسد اما این کنواسیون، تالاب انزلی را در سال ۱۳۷۲ به دلیل ضعف شدید تنوع زیستی در لیست سیاه مونترو قرار داد بنابراین همانند بیشتر تالاب‌های کشور تالاب انزلی دچار کاهش حجم آب است و مدت‌هاست که زنگ خطر خشک شدن کامل آن به صدا درآمده است.

تالاب انزلی به دلیل ورود فاضلاب‌های خانگی و کشاورزی پنج شهر با افزایش رسوبات و لجن‌ها، کاهش عمق و حجم آب و در نتیجه نابودی تنوع زیستی مواجه است. سازمان حفاظت محیط زیست درصدد آن است که از طریق روش بایوجیمی عمق لجن‌ها را کاهش دهد اما فعالان محیط زیست نسبت به خطرات احتمالی این طرح برای سلامت آبزیان و شهروندان این منطقه نگران هستند و معتقدند که ترکیب به کاررفته در روش بایوجیمی سرطان‌زاست.

اما “بایوجیمی” چیست؟ گفته می‌شود روش بایوجیمی یک روش بیولوژیک تسریع‌یافته است که باعث حذف لجن‌ها از کف تالاب می‌شود. در این روش از دی‌اکسیدتیتانیوم، کلرید نقره، پلی‌ساکارید و کود استفاده می‌شود اما آنچه که روش بایوجیمی را به موضوع داغ این روزها بدل کرده، دی‌اکسید تیتانیوم به کارگرفته در این ترکیب است.

دی‌اکسیدتیتانیوم که به آن تیتانیا هم گفته می‌شود، یک ماده غیرآلی جامد سفیدرنگی است که به‌طور طبیعی در چند نوع سنگ و شن و ماسه معدنی به وجود می‌آید و با توجه به سیستم طبقه‌بندی و علامت‌گذاری مواد شیمیایی هماهنگ جهانی (GHS) ملل متحد (UN) جزو مواد خطرناک طبقه‌بندی نمی‌شود. تیتانیوم ارزش اقتصادی بالایی دارد و در ساخت لوازم آرایشی و بهداشتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که جایکا (آژانس بین‌المللی همکاری‌های بین‌المللی ژاپن) به دنبال برداشت رسوبات تالاب انزلی و انتقال آن به کشور ژاپن بود. با این وجود اخیراً تعدادی از استادان دانشگاه و فعالان محیط زیست کشور نسبت به استفاده ازدی‌اکسید تیتانیوم در مایع فتوکاتالیست ابراز نگرانی کردند و مدعی شدند که این ماده سرطان‌زاست و امکان مسموم شدن آبزیان و در نتیجه مسموم شدن انسان‌ها از این طریق وجود دارد.

کسانی که اکسیدتیتانیوم را از اساس سرطان‌زا معرفی می‌کنند باید ضمن احترام به نهادهای علمی کشور مثل سازمان غذا و دارو بدانند که دوز مورد استفاده از این ماده بسیار اهمیت دارد. ضمن اینکه اکسید تیتانیوم یک درصد از کل ترکیب مورد استفاده در طرح بایوجیمی است.

*سنبل های آبی و روزهای سیاه تالاب

درحال حاضر عوامل متعددی به عنوان تهدیدی برای حیات تالاب شناخته می‌شوند. در این راستا احسان هادی‌پور، رییس اداره حفاظت محیط زیست انزلی می‌گوید: عواملی از قبیل ورود رسوبات، فاضلاب‌های کشاورزی و خانگی، تغییرات اقلیمی، گسترش شهرنشینی و البته دفع پسماند در حاشیه رودخانه‌ها باعث شده که این تالاب عظیم رو به نابودی پیش رود.

تالاب انزلی پیش از این هم به دلیل جولان سنبل آبی در بستر آن در معرض خطر بود و حالا مشکلاتی مهمتر از این گیاه زیبا اما قاتل و وارداتی پیدا کرده است. در این خصوص مدیرکل حفاظت محیط زیست گیلان با اشاره به اینکه تالاب انزلی درسه دهه اخیر متحمل آسیب‌های زیادی شده است و ورود فاضلاب از رودخانه‌های گوهررود و زرجوب آلودگی‌های زیادی را وارد تالاب کرده است، بیان می‌کند: ورود سالانه ۵۸۰ هزارتن رسوبات به این تالاب از مهمترین معضلات پیش روی تالاب محسوب می‌شود.

با این تفاسیر درحال حاضر برخی از متولیان نسبت به خشک شدن قریب الوقوع تالاب انزلی ابراز نگرانی می‌کنند. تالابی که اگر خشک شود، می‌تواند با توجه به وسعت آن قطب اول ریزگردهای شمال کشور شود. در این راستا سیدکاظم دلخوش، نماینده مردم صومعه سرا ضمن اظهار نگرانی در این رابطه، می‌گوید: همه افرادی که در سه قوه مسئولیت دارند باید بدانند که تالاب انزلی در حال خشک شدن است. لطفا دست بر روی دست نگذارید تا این تالاب نیز به وضعیت دریاچه ارومیه دچار نشود.

سالانه ۵۸۰ هزار تن رسوبات از ۴۰۰۰ کیلومتر حوضه آبریز به تالاب انزلی می‌ریزد همچنین فاضلاب‌های پنج شهر اطراف تالاب به ویژه رشت و انزلی (تا ۸۰ درصد) وارد این تالاب می‌شود. افزون براین مقصد فاضلاب ۲۳۸ روستا به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم تالاب بین‌المللی انزلی است. ورود فاضلاب‌های خانگی در کنار پساب‌های صنعتی و سموم کشاورزی به تالاب انزلی منجر به تشکیل رسوبات آلی به‌ویژه در غرب و مرکز تالاب شده است.

یکی از مهمترین دغدغه‌ها که از آن به عنوان عامل خشکی تالاب انزلی یاد می‌شود، افت شدید عمق آب است که از هشت تا ۱۱ متر به یک متر و حتی ۵۰ سانتیمتر رسیده است. بر اساس گزارش منتشره دانشگاه تهران در سال ۱۳۹۵، عمق رسوب‌گذاری سالانه تالاب انزلی، بین یک تا هفت میلیمتر است. اگر متوسط نرخ رسوب‌گذاری سه میلیمتر در نظر گرفته شود هر ۳۰ سال، یک متر باید از عمق تالاب کاسته شود این در حالیست که کاهش عمق تالاب در ۳۰ سال گذشته، سه متر بوده است. بی‌شک عوامل انسانی منجر به چنین وضعی در تالاب انزلی شده است.

در تشریح میزان رسوبات ورودی به تالاب انزلی قربانعلی محمدپور – مدیر کل محیط زیست استان گیلان – به ایسنا می گوید: سالانه ۵۸۰ هزار تن رسوبات از ۴۰۰۰ کیلومتر حوضه آبریز به تالاب انزلی می‌ریزد همچنین فاضلاب‌های پنج شهر اطراف تالاب به ویژه رشت و انزلی (تا ۸۰ درصد)، وارد این تالاب می‌شود. افزون براین، مقصد فاضلاب ۲۳۸ روستا به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم تالاب بین‌المللی انزلی است. ورود فاضلاب‌های خانگی در کنار پساب‌های صنعتی و سموم کشاورزی به تالاب انزلی منجر به تشکیل رسوبات آلی به‌ویژه در غرب و مرکز تالاب شده است.

*تغییرات شوم در دل تالاب آرام

درحال حاضر با توجه به افزایش رسوب‌گذاری‌ها در ۲ سال اخیر، به گفته کارشناسان ارتفاع سطح آب تالاب حدود ۸٫۲ متر کاهش یافته است. بنابراین بیم آن می‌رود که تالاب انزلی هم به سرگذشت دریاچه ارومیه گرفتار شود. مسئله‌ای که نه تنها جلوی راه پرندگان مهاجر را می‌بندد، بلکه جاذبه گردشگری شمال ایران یعنی وجود تالاب ۲۰ هزار هکتاری را هم از بین می‌برد. از این رو دور از انتظار نیست که با خشک شدن تالاب بین‌المللی انزلی ظرفیت گردشگری استان با معضل جدی روبه رو شود و اقتصادی که تاکنون به واسطه ورود مسافران به این منطقه رونق می‌یافت از حرکت به‌ ایستد. معضلی که موجی از بیکاری را برای مردم منطقه به همراه دارد و متولیان باید هرچه سریع‌تر نسبت به رفع عوامل مخرب تالاب اقدام کنند.

لازم به ذکر است که هرساله بیش از حدود ۴۰ میلیون گردشگر داخلی وارد استان گیلان می‌شوند، بنابراین اگر توجهی به محیط زیست استان نشود، دور از انتظار نیست که این تعداد گردشگر خیلی زود مقصد دیگری را برای خود انتخاب کنند. انتخاب مقصد دیگر هم از سوی گردشگران به طور حتم نتیجه‌ای جز افزایش بیکاری، مهاجرت مردم بومی و غیره برای استان نخواهد داشت. مسئله‌ای که اگر رخ دهد، دیگر قابل جبران نخواهد بود.

دردهای تالاب و بهره مندان از آن یکی دوتا نیست و ماهیان دیگر قربانی کم‌آبی و آلودگی تالاب انزلی هستند. در سال‌های اخیر به‌تدریج جمعیت خود را بر اثر کاهش عمق تالاب، انبوه رسوبات، آلاینده‌های سمی و نبود اکسیژن کافی از دست داده‌اند؛ موضوعی که هر روز باعث نگرانی بیشتر مردم محلی – که ارتزاق آنان وابسته به تالاب بوده است- می‌شود. یکی از صیادان انزلی است که از کاهش شدید جمعیت ماهی‌ها ناراحت است و نسبت به بدتر شدن وضع ابراز نگرانی می‌کند. او به ایسنا می‌گوید: جمعیت ماهیان تالاب خیلی کم شده است به طوری که حتی نسل گربه‌ماهی بزرگ و سوف سفید در تالاب انزلی منقرض شده است، بدتر از آن، ماهی کپور نقره‌ای که یک ماهی آکواریومی و زینتی است در تالاب رشد کرده است و به عنوان یک گونه مهاجم و دشمن ماهیان بومی به حساب می‌آید چون از نوزاد ماهیان دیگر تغذیه می‌کند.

به دنبال همین تغییرات شوم در تالاب انزلی طی دهه‌های اخیر بود که در سال ۱۳۸۹ کارگروه احیای تالاب انزلی به ریاست استاندار گیلان و با حضور نمایندگان کلیه دستگاه‌ها از جمله سازمان حفاظت محیط زیست تشکیل شد و تاکنون مصوباتی را هم در راستای کنترل کاهش آب تالاب و احیای آن به تایید رسانده است که البته در سال ۱۳۹۵ به دنبال گزارش منتشرشده دانشگاه تهران با محوریت کاهش شدید عمق تالاب انزلی محرز شد که به منظور بازگرداندن حیات به تالاب انزلی باید جابه‌جایی رسوبات در ۷۰۰۰ هکتار از عرصه‌های تالاب انزلی صورت بگیرد؛ رسوباتی که عمق آن بین هشت تا ۱۱ متر بود. در همان سال از سوی شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان پروپوزالی برای لجن‌زدایی از تالاب انزلی از طریق روش بایوجیمی ارائه شد و به گفته محمدپور- مدیرکل محیط زیست گیلان- در اواخر همان سال، در کارگروه احیای تالاب انزلی مصوب شد که در یک عرصه ۱۶ هکتاری از استخرهای شیلات، طرح زیست‌پالایی با روش بایوجیمی به صورت پایلوت اجرا شود. بعد از پایلوت در استخرها، پژوهشکده آبزی‌پروری به عنوان ناظر طرح، به‌طور رسمی نظرات مثبت خود را اعلام کرد.